یکم فروردین، تولد ۹۳ سالگی اولین اسکناس در بانک ملی ایران

اول فروردین ماه نود و سومین سالروز چاپ اولین اسکانس در بانک ملی ایران در سال ۱۳۱۱ است. ناصرالدین شاه همزمان با واگذار کردن انحصار ساخت و بهره‌برداری از راه زمینی و خط آهن، سد، معادن، کانال‌های انتقال آب، قنوات و کانال‌ها و جنگل‌ها و گمرکات کشور به ارون جولیوس دو روییتر یهودی‌تبار، امتیاز تاسیس بانک را هم به آنان واگذار کرد و تاجران انگلیسی نیز با تاسیس بانک شاهی ایران به مدت ۴۰ سال نبض نظام مالی و بانکی ایران را در دست گرفتند. این وضعیت تا تاسیس بانک ملی ایران و چاپ اولین اسکناس در سال ۱۳۱۱ ادامه داشت.

سابقه چاپ اسکانس در ایران به قرن هفتم هجری – سال ۶۷۲ شمسی – و به دوره تسلط ایلخانان مغول در ایران بر می‌گردد. در آن مقطع ذخائر خزانه گی‌خاتو پنجمین شاه مغول و برادر ارغون شاه مغول به کمترین حد خود رسید.

در چنین شرایطی شاه و وزیرش صدرجهان به واسطه عزالدین مظفر مشاورشان، از وجود پول کاغذی به نام «چاو» که سال‌ها قبل در سرزمین چین تولید و چاپ شده بود مطلع شدند.

صدرجهان با مشاوره پولاد چینگ سانگ سفیر دربار شهر خانْبالِغْ – پکن – در ایران، پول کاغذی چاو را در ایران چاپ کرد. او در شهرهای مهم ایران محلی به نام چاوخانه راه انداخت و مردم را مجبور کرد تا در برابر تحویل سکه‌های طلا و نقره، پول‌های کاغذی دریافت کنند که البته با مقاومت آنان روبه‌رو شد. مردم در تبریز در اعتراض به این اقدام شاه مغول شورش کردند و پول کاغذی چاو مدتی بعد از دور خارج شد.

اسکناس ایرانی

۵۰۰ سال بعد از عدم استقبال مردم و شکست چاپ پول کاغذی چاو در ایران «اسکناس» در سال ۱۱۷۶ شمسی در دوره سلطنت فتحعلیشاه قاجار وارد چرخه تبادلات پولی کشورمان شد. از همان زمان طلا و نقره به عنوان پشتوانه اسکناس، مبنای محاسبات خزانه شاهان در نظر گرفته شد.

سابقه انتشار اسکناس در ایران به سه دوره ۱۲۶۸ تا ۱۳۰۹، ۱۳۰۹ تا ۱۳۳۹ و ۱۳۳۹ تاکنون بر می‌گردد.

دوره اول

در این دوره امپراتوری بریتانیا به پشتوانه امضای امتیازنامه روییتر با دربار ناصرالدین شاه در سال ۱۲۶۸، بانکی تحت عنوان بانک شاهی ایران تاسیس شد. این بانک انحصار ضرب سکه و چاپ و انتشار اسکناس را در اختیار گرفت. تا قبل از تاسیس این بانک پول رایج ایران سکه‌های طلا و نقره بود. بانک شاهی به مدت ۴۰ سال  یعنی در تمام سال‌های حکومت ناصرالدین و مظفرالدین شاه قاجار مسئول چاپ و انتشار اسکناس ایران در کشور خودش بود.همچنین این بانک از سال ۱۸۹۰ تا ۱۹۳۰ وظایف بانک مرکزی ایران را عهده‌دار بود.

ساختمان مرکزی این بانک در در ضلع شرقی میدان امام خمینی قرار داشت که در سال‌های بعد به بانک بازرگانی -تجارت نخستین بانک غیر دولتی ایران تحویل شد.

اولین اسکناس‌های بانک شاهی در سال ۱۲۶۹ در انگلستان چاپ و در ایران توزیع شد. روی این اسکناس‌ها عبارت بانک شاهنشاهی ایران، نشان شیر و خورشید و تصویر ناصرالدین شاه چاپ و توزیع شد. با رواج اسکانس در این دوره، برخی سوءاستفاده‌گران اقدام به جعل آن کردند از این رو بانک شاهی برای کنترل این وضعیت دومین مجموعه اسکناس‌های خود را در سال ۱۳۰۳ چاپ و روانه ایران کرد. بانک شاهی این اسکناس‌ها را با ته‌نقش شیر و خورشید توزیع کرد.

این اسکناس‌ها با ارقام ۱، ۲، ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ تومانی و با تصویر ناصرالدین شاه منتشر شد.

با وجودی که در دوره محمدعلی شاه قاجار و در آذر ۱۲۸۶ تلاش‌های مستمری از سوی برخی صرافان، بازاریان و سیاستمداران کشور برای تاسیس بانک ملی ایران انجام شد، اما امضای قرارداد محرمانه سن‌پترزبورگ معروف به قرارداد ۱۹۰۷ بین امپراطوری روسیه و انگلیس و تقسیم ایران بین این دو ابرقدرت و بعد آغاز جنگ جهانی اول مانع از تاسیس این بانک شد، اما بعد از استخدام آرتور میلسپو حقوق‌دان و کارشناس مالی آمریکایی در ایران، بانک ملی در تاریخ ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۶ تاسیس شد.

دوره دوم

در دوره دوم مجلس شورای ملی اختیار چاپ و انتشار اسکناس را از بانک شاهی سلب و به بانک ملی ایران واگذار کرد.

بعد از تأسیس بانک ملی، دولت ایران با بانک شاهنشاهی وارد مذاکره شد تا مدیران انگلیسی آن را متقاعد کند که امتیاز انتشار اسکناس را به بانک ملی بدهند. اردیبهشت 1309 مجلس حق انتشار اسکناس را به مدت 10 سال به بانک ملی ایران واگذار کرد و ریال را به‌عنوان واحد پول ایران اعلام کرد. اما این واگذاری شرایطی داشت از جمله اینکه دولت ایران ملزم می‌شد از حق الامتیاز 6 درصدی و اجازه بازرسی در بانک شاهنشاهی صرف نظر کند و برای جبران انصراف بانک از حق صدور اسکناس مبلغ دویست‌هزار لیره پول نقد به بانک شاهنشاهی در لندن پرداخت کند.

اسفند 1310 اسکناس‌های جدید منتشر شد و از فروردین 1311 اسکناس‌های بانک ملی به جریان افتاد و از تیرماه همان سال اسکناس بانک شاهنشاهی از چرخه معاملات خارج و اسکناس بانک ملی رسماً تنها پول کاغذی کشور شد.

تصویر رضا شاه که لباس نظامی به تن و کلاه پهلوی به سر داشت و امضای لیندن بلات به‌عنوان رئیس بانک ملی و علی علامیر به‌عنوان مفتش دولت روی اسکناس‌های جدید در شرکت چاپ اسکناس امریکا چاپ شد. سه سال بعد بانک ملی سری دوم اسکناس‌ها را با انجام تغییراتی در طراحی آن منتشر کرد و اسکناس هزار ریالی یا صد تومانی را به رقم‌های قبلی اضافه کرد. هزار ریال بالاترین رقم اسکناس آن روزگار ایران بود و از ارزش بالایی برخوردار بود. اسکناس صد تومانی در میان مردم تبدیل به نماد ثروت شد تا جایی که به هر شیء گرانقیمتی پسوند «صد تومنی» اضافه می‌کردند. محلات اعیان نشین هم گاهی عنوان «محله صد تومنی‌ها» می‌گرفتند. بانک ملی تا سال 1339 – قبل از واگذاری نشر اسکناس به بانک مرکزی- 10 سری اسکناس منتشر کرد.

دهه ۱۳۳۰ اوج تاسیس و افزایش تعداد بانک‌های خصوصی بود. این مسئله موجب پیچیده‌تر و گسترده‌تر شدن نظام پولی کشور شد و جدا کردن وظایف بانک‌های تجاری از غیرتجاری برای بانک ملی ایران دشوار شد به همین دلیل وزارت اقتصاد در مرداد ۱۳۳۹ تصمیم به تاسیس بانک مرکزی ایران گرفت.

دوره سوم

در دوره سوم که همزمان با تاسیس بانک مرکزی ایران بود، اختیار چاپ و انتشار اسکناس در ایران از بانک ملی ایران سلب و به این بانک سپرده شد. انحصار چاپ اسکناس در این دوره نیز همچنان با بانک مرکزی انگلستان بود.

نخستین اسکناس‌های چاپ شده در بانک مرکزی در سال ۱۳۴۰ و با ارقام ۱۰ و ۲۰ ریالی با امضای وزیر دارایی و رییس‌کل بانک مرکزی چاپ و منتشر شد. ته‌نقش اسکناس‌های چاپ شده در این بانک تاج، شیر و خورشید یا تصویر محمدرضا شاه بود.اسکناس ۵ هزار ریالی بانک مرکزی در سال ۱۳۴۴ با امضای وزیر دارایی و رییس‌کل بانک مرکزی و در پاکستان چاپ و منتشر شد. بزرگ‌ترین ایراد این اسکناس پاک شدن رنگ اسکناس با آب بود. این عیب بزرگ موجب خروج سریع این اسکناس از گردونه تبادلات پولی و بانکی کشور شد.

آخرین مجموعه اسکناس‌های چاپ شده در دوران پهلویِ دوم امضای محمد یگانه وزیر اقتصاد و دارایی و یوسف خوش‌کیش رییس‌کل بانک مرکزی را پای خود داشت.

دوره انقلاب اسلامی

چند ماه بعد از به ثمر رسیدن نهضت اسلامی و به پیروزی رسیدن انقلاب اسلامی در ایران، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اولین سری اسکناس‌هایش را چاپ و منتشر کرد. در این اسکناس‌ها تمثال محمدرضا شاه با طرحی دیگر جایگزین شد و روی ته‌نقش آنها هم نخست شیر و خورشید و بعد نشان موقت جمهوری اسلامی چاپ شد. سری جدید اسکناس‌های بانک مرکزی امضای علی اردلان وزیر اقتصاد و دارایی و محمدعلی مولوی رییس‌کل بانک مرکزی را پای خود داشت. در این سری اسکناس‌ها تصویر بارگاه امام رضا (ع) به‌جای تصویر شاه و نشان موقت جمهوری اسلامی که روی ته‌نقش چاپ شده بود، منتشر شد.در سری اسکناس‌هایی که در سال ۱۳۶۰ چاپ و منتشر شد، ته‌نقش نشان رسمی جدید جمهوری اسلامی ایران بود. و در سال ۱۳۶۶ تصویر محمدحسین فهمیده جایگزین ته‌نقش قبلی شد.

از ابتدای ورود اسکناس به چرخه اقتصادی، پول کاغذی (پولبرگ) ایران در چاپخانه‌های مختلف منتشر می‌شد. چاپخانه‌های توماس دلارو ژیودی، برادبوری ویلکینسون، هاریسون، شرکت چاپ اسکناس امریکا و شرکت چاپ اسکناس فرانسه مراکز معتبر انتشار اسکناس در دنیا بودند که در مقاطع مختلف از عصر قاجار تا سال‌های بعد از انقلاب، اسکناس‌ ایران را چاپ می‌کردند. سال 1351 ایران به فکر چاپ اسکناس در کشور افتاد و سازمان تولید اسکناس در کشور تأسیس شد و از سال 1367 این سازمان اسکناس رایج ایران را چاپ می‌کند.